Ramy konstytucyjno-prawne wprowadzenia stanu sytuacji nadzwyczajnej w Rzeczpospolitej Polskiej

Kwestia praw człowieka i obywatela ma w Konstytucji RP szczególne miejsce, ze względu na "gorzkie doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane", w szczególności w okresie totalitarnej dyktatury komunistycznej w tym także przez pamięć cierpień i ofiar poniesionych przez Naród polski w okresie wprowadzonego w 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego (por. Preambula). Z tego też powodu Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym (art. 2) do którego naczelnych zadań w pierwszym rzędzie należy zachowanie niepodległości i nienaruszalności terytorium RP, a także zagwarantowanie po wieczne czasy wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwa swoim obywatelom (art. 5). Prawa te i wolności mogą być zgodnie z Konstytucją ograniczane jedynie w szczególnych sytuacjach zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa, zdrowia i życia obywateli.

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą tedy być ustanawiane w drodze ustaw, ale tylko i jedynie wtedy, gdy to jest konieczne w demokratycznym państwie dla zachowania bezpieczeństwa lub porządku publicznego, ze względu na ochronę środowiska, zdrowia i moralności publicznej, lub wolności i praw innych osób. (art. 31). W żadnym bądź razie ograniczenia praw człowieka i obywatela nie mogą naruszać istoty wolności i praw (art. 31 ust. 3). Przez co należy rozumieć, najkrócej mówiąc, kategoryczny zakaz stanowienia takiego prawa, takiego ustawodawstwa, które w praktyce pozwala rządzącym uczynić z postanowień Konstytucji wolnościową i demokratyczną fasadę, za którą ukrywa się imitacja i karykatura państwa prawnego, w rzeczywistości oparta na przemocy, terrorze i bezprawiu. Przyjęte ze względu na stan nadzwyczajny środki ograniczające prawa i wolności obywatelskie muszą być przy tym proporcjonalne do rzeczywistego zagrożenia dla ładu, bezpieczeństwa i zdrowia obywateli. Powinny one także zmierzać powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa. Wreszcie, wprawdzie Konstytucja jedynie postuluje wyrównywania przez państwo polskie strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela (art. 228 ust. 4), jednak ten postulat państwo polskie w praktyce uznało to zobowiązanie, przyjmując ustawę z dnia 22 listopada 2002 r. o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela. Ustawa ta jednak odnosi się wyłącznie do jednej z trzech sytuacji nadzwyczajnych jakie przewiduje konstytucja, tj. stanu wojennego, stanu wyjątkowego, lub stanu klęski żywiołowej, dla których w obecnym systemie prawnym istnieją i obowiązują trzy inne odpowiednie ustawy okołokonstytucyjne, przewidziane w konstytucji wprost, a nie w sposób dorozumiany (p. art. 228. ust. 1). Zgodnie z konstytucją stan nadzwyczajny może być wprowadzony pod warunkiem ustawowego określenia zakresu ograniczenia wolności praw człowieka i obywatela (art. 228. ust. 3), a działania podjęte na ich podstawie muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania, tj. stanu konstytucyjnego istniejącego przed wprowadzeniem określonego stanu nadzwyczajnego (art. 228. ust. 5).
Konstytucja stanowi równocześnie, że W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych (art. 228. ust. 6). W czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzane referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu (art. 228. ust. 7).